- از جمله مشکلاتی که نظام آموزشی ما با آن مواجه است،
مسئله اختلال یادگیری است، که موجب عدم موفقیت و عقب
ماندگی تحصیلی میشود. زبان فارسی یکی از مشکلترین
زبانهای موجود است و استثناهای مختلفی دارد که یادگیری
آنها برای دانش آموزان دارای اختلال یادگیری دشوار است.
خواندن و نوشتن در دنیای امروزی یک نیاز حیاتی است و
فردی که در این دو مهارت اساسی مشکل داشته باشد، در
وضع بسیار نامطلوبی قرار می گیرد.کودکانی که اختلال دراز جمله مشکلاتی که نظام آموزشی ما با آن مواجه است،
مسئله اختلال یادگیری است، که موجب عدم موفقیت و عقب
ماندگی تحصیلی میشود. زبان فارسی یکی از مشکلترین
زبانهای موجود است و استثناهای مختلفی دارد که یادگیری
آنها برای دانش آموزان دارای اختلال یادگیری دشوار است.
خواندن و نوشتن در دنیای امروزی یک نیاز حیاتی است و
فردی که در این دو مهارت اساسی مشکل داشته باشد، در
وضع بسیار نامطلوبی قرار می گیرد.کودکانی که اختلال در
خواندن دارند احتمالا در نوشتن و دیکته هم مشکل دارند.
شمار دانشآموزانی که دچار مشکلات یادگیری هستند بین 4
تا 12 درصد گزارششده است )تبریزی، 1392 (. مشکلات
یادگیری می تواند نتایج زیانباری داشته باشد، محققان
دریافتهاند که ناتوانیهای یادگیری با میزان بالاتر ترک
تحصیل در دبیرستان، بیکاری و وابستگی بیشتر به دیگران،
خود پنداره پایین، مشکلات رفتاری، هیجانی، اجتماعی همراه
.) هستند )علیزاده زارعی، 1393
طبق تعاریف ناتوانی یادگیری، این کودکان در یک یا بیش از
یک فرایند روانشناختی پایه )ادراک، حرکت، زبانشناختی،
توجه و کارکردهای حافظه( که برای یادگیری در مدرسه
ضروری هستند، مشکل دارند. این کودکان در مقایسه با
کودکان بهنجار برای دریافت و گردآوری همزمان اطلاعات
رسیده از حواس مختلف از توانایی کمتری برخوردارند.در
بسیاری از این کودکان دشواری یادگیری یا به علت ناتوانی در
تحویل اطلاعات از یک مسیر به مسیر ادراکی دیگر است و یا
ناتوانی در یگانه سازی دو مسیر ادراکی است )منصور
نژاد، 1391 (. دانش آموزان دارای اختلال یادگیری با وجود
برخورداری از هوش طبیعی و همچنین با وجود دارا بودن
حواس بینایی و شنوایی سالم، توانایی لازم برای جریان
انداختن اطلاعات زبانی به ویژه خواندن و نوشتن را
1 Hallahan & Kafman
ندارد)والاس 19۸7 ، مترجم منشی طوسی، 137۸ (. این
کودکان قادر به فراگیری مطالب آموزشی و مفاهیم ویژه
یادگیری با استفاده از روش های متداول آموزشی نیستند و
همین امر باعث ارجاع به مراکز آموزشی و توان بخشی ناتوانی
های ویژه یادگیری می شود ) والاس و مک لافین )بی تا(
ترجمه طوسی، 137۸ (. کودکان دارای ختلال نوشتن در زمینه
های، دست خط ، هجی کردن،عمل نوشتن و و سازماندهی
مناسب و درست در نوشتن مشکل دارند )دوئل، 1995 (. در
نوشتن هماهنگی بین صوت و حرف ضروریست که این
هماهنگی بین واجها و و نوشته ها مهارتی است که در کودکان
دارای اختلال یادگیری خوب رشد نمی کند)دیکسون و
همکاران، 2002 (. امروزه روانپزشکان و اولیای تعلیم و تربیت
اتفاق نظر دارند که بهترین راه درمان مشکلات یادگیری،
آموزش کمکی میباشد. بنابراین استفاده از روشهایی مانند
آموزش چند حسی و تمرینات یکپارچگی حسی در برنامههای
درسی مدارس می تواند جایگاه خاصی پیدا کند. بنا بر
) نظریهای که هالاهان و کافمن 1 )به نقل از جوادیان، 13۸7
ارائه دادهاند، روشهای چند حسی متضمن تصحیح مشکلات
کودک با استفاده از ترکیب سیستمهای حسی کودک در
فرآیند آموزش است؛ و در این مورد فرض بر آن است که
کودک در صورتی که در تجارب یادگیری بیش از یک حس
را درگیر کند، بیشتر میآموزد.درونی کردن مفاهیم از طریق
ارائه آن ها به صورت های مختلف حسی )نظیر بینایی،
شنوایی، لامسه و جنبشی ( بهتر امکان پذیر است )لوردی
2004 ترجمه بیابانگرد و نائینیان، 13۸1 (. در روش چند ،
حسی فرنالد توازن و تعادل حس بینایی، شنوایی، لامسه
طراحی شده است. زیرا کودک تمام راه های حسیاش را برای
انجام فرایند یادگیری نیاز دارد و از طریق همکاری همه آنها
.) یادگیری تقویتشده و افزایش مییابد )رونقی، 1377
Archive of SID
www.SID.ir
اثربخشی تلفیق روش آموزش چند حسی و یکپارچگی حسی بر علایم اختلال خواندن و نوشتن دانش آموزان دوره ابتدایی
97 | 17 (، بهار 1395 ( ، فصلنامه توانمندسازی کودکان، سال 7، شماره 1
به پردازشی اطلاق میگردد که )SI( یکپارچگی حسی 1
اطلاعات آن از راه چشمها، گوشها، پوست، عضلات، مفاصل،
دهان، بینی و حس تعادل به مغز منتقل میشود. این پردازش
در سیستمهای حسی مختلف انجام میشود )هوروویتز و
.) روست، 2007 ترجمه باغداساریانس و کریمی، 1390
مسئله اصلی این پژوهش بررسی این فرضیه کلی است که:
تلفیق آموزش چند حسییی و تمرینات یکپارچگی حسییی بر
علائم اختلال خواندن و نوشیییتن دانش آموزان دوره ابتدایی
موثر است.
بنابراین در تلفیق دو روش تمرینات یکپارچگی حسی و
آموزش چند حسی هدف این بود که به طور یکپارچه چندین
حس درگیر فعالیت یادگیری شود و درنتیجه ثبت مؤثر در
حافظه کودک اتفاق بیفتد. و به کودکان با مشکلات یادگیری
خاص کمک شود تا به حداکثر کارایی در بکارگیری توانمندی
های خود برسند. همچنین با بکار گیری فنون خاص و با
تمرینات ساده بتوانند به دانش آموزان در معرض خطر کمک
نموده و از وارد شدن خسارت زیاد در زمینههای مالی، روانی
و سرمایههای انسانی جلوگیری کرد.
تورگسن و همکارانش ) 1994 ( پژوهشی برای کودکان دچار
اختلال یادگیری شدید ترتیب دادند، این مطالعه تاثیر انواع
روش های مداخله ای را در بهبود کودکان مقایسه نمود. یک
گروه از برنامه های مرسوم در کلاس عادی بهره مند بودند.
برای گروه دوم جایگزینی و جابجایی واجی بر روی متن
خواندنی آموزش داده می شد و در گروه سوم، آموزش مستقیم
آگاهی واجی با به کار گیری یک رویکرد چند حسی اجرا شد.
افرادی که با روش آموزش مستقیم واجی با رویکرد چند حسی
1 Sensory integration
2 Hoefer
3 Orton Gillingham
4 Williams
5 Nansy & Morfy
و نقش برجسته حروف و صداها آموزش دیده اند از گروهی
که آموزش جایگزینی واجی با تاکید بر کلمات در متن انجام
شده در رمزگذاری و رمزگشایی واژه ها عملکرد بهتری داشتند
و حتی توانایی تفکر انتزاعی آن ها بهبود بیشتری یافته بود.
2004 ( در پژوهشی تاثیر رویکرد چند حسی در بهبود ( هوفر 2
مشکلات خواندن دانشآموزان با نیازهای ویژه را بررسی
نمودهاست. در این تحقیق، دانشآموزان ۸ تا 10 ساله شرکت
کرده بودند که در یک دوره زمانی 6 هفتهای به طور انفرادی
با استفاده از رویکرد چند حسی اورتون گلینگهام 3 آموزش
دیدند نتایج نشان داد، استفاده از این روش باعث بهبود در
خواندن دانش آموزان مورد مطالعه شده است. سیستم
آموزشی گلینگهام بر توانایی تشخیص شنیداری و نیز بر
حواس حرکتی بساوایی تاکید دارد گرچه روش های آوایی در
ترکیب آن چه کودک می بیند، با ان چه می شنود به او کمک
می کند، اما از ادراک دیداری حداقل استفاده می شود.
2006 (در پژوهشی با عنوان تاثیر آموزشی چند ( ویلیامز 4
حسی بر مهارت های نوشتن کودکان نارساخوان مقطع
ابتدایی اجرای برنامه ترمیمی چند حسی را در پیشرفت
مهارت های خواندن و نوشتن آن ها موثر دانسته است.
1997 به نقل از منصور ( تحقیقی توسط نانسی و مورفی 5
نژاد، 1390 ( انجام شد در این پژوهش بررسی شده که آیا
رویکرد چند حسی میتواند باعث پیشرفت در املا شود؟ گرچه
یافتههای این تحقیق نشان از تایید روش چند حسی دارد اما
محقق پیشنهاد داد که برای کاملتر شدن پژوهش باید حجم
، نمونه افزایش یابد. هامفریز 6، رایت 7 ، مک دو گال ۸ و ورتس 9
1990 (. طی مطالعهای مداخلهای اثربخش در درمان (
یکپارچگی حسی را با درمان ادراکی–حرکتی و موارد بدون
6 Hamphries
7 wright
8 Mcdougall
9Vertes
Archive of SID
www.SID.ir
مهناز استکی، رویا کوچکانتظار، لیلی زادخوت
17 (، بهار 1395 ( ، 98 | فصلنامه توانمندسازی کودکان، سال 7، شماره 1
درمان مقایسه نمودند. )این مطالعه روی کودکان 72 تا 99
ماهه با ناتوانی های یادگیری و مشکلات یکپارچگی انجام شد(
که یافته های پژوهش حاکی از تفاوت معنیداری در عملکرد
حرکتی نسبت به مواردی همچون شناخت و زبان در گروهی
که درمان یکپارچگی حسی را در یافت نمودند، بود. مطالعهای
7 ساله با – نیز توسط حبیب زاده ) 1390 ( بر روی کودکان 11
اختلال نارسایی توجه / بیش فعالی انجام شد، که هدف آن
تاثیر برنامه یکپارچگی حسی بر افزایش توجه این کودکان بود.
یافته ها این تحقیق حاکی از آنست که برنامه یکپارچگی
حسی منجر به افزایش توجه این کودکان بود.پژوهش
تأثیر آموزش یکپارچگی حسی بر « چراغچی ) 1390 ( با عنوان
نشان » بهبود مشکلات نوشتاری دانشآموزان نارسا نویس
میدهد که آموزش یکپارچگی حسی در بهبود مشکلات
نوشتاری دانش آموزان نارسانویس در تمامی مؤلفهها به جز
در اضافهکردن نقطه تاثیر دارد.
تأثیر تمرینهای « اسدالله سنندجی ) 13۸7 ( در پژوهش
یکپارچگی حسی بر کاهش علائم نارساخوانی دانشآموزان
اظهار میدارد، تمرینهای » 10 ساله شهر تهران – دبستانی 7
یکپارچگی حسی سبب کاهش علائم نارسا خوانی دانش
آموزان شده است. و تمرینهای یکپارچگی حسی سبب تغییر
عاملهای جستوجوی حسی، عملکرد عاطفی، استقامت،
تحمل پایین و حرکات ظریف، درکی شدهاست. تمرینهای
یکپارچگی حسی بر عاملهای حساسیت حس دهانی، بی
توجهی، پریشانی حواس، ثبت ضعیف حساسیت حسی و
بیتحرکی تاثیر معنادار نداشتهاست. شهین ییلاق و همکاران
تأثیر « 13۸1 ، به نقل از بخشایش، 1392 ( در خصوص (
آموزش به روش چند حسی در کاهش غلط املایی دانش
معتقدند، این روش منجر به کاهش » آموزان مقطع ابتدایی
غلط املایی آنان می گردد و همچنین نتایج اجرای آزمون
پیگیری )یک ماه بعد(نشان داد این بهبود در گروه آزمایش
بهطور معناداری پایدار بود.
تأثیر برنامه یکپارچگی حسی توسط کار درمانگران مشهوری
چون استین ، یانگ و استانفورد به شدت مورد تاکید قرار
گرفته است. آنها نشان دادند، تاثیر این مداخله که از طریق
کاربرد تحریکات و یکپارچگی حسی اطلاعات حواس بینایی،
شنوایی و عمقی حاصل میگردد، اثرات متعدد و چند گانه ای
بر پاسخهای مغزی و بهبود ارتباطات ساختاری عملکرد مغز و
.) در نتیجه ارتقاء سطح رفتار فرد میگردد )رجبی فرد، 1390
روش
طرح کلی پژوهش :با توجه به ماهیت پژوهش حاضر که
تعیین اثربخشی تلفیق آموزش چند حسی و تمرینات
یکپارچگی حسی بر علائم اختلال خواندن و نوشتن دانش
آموزان دوره ابتدایی می باشد، نوع روش تحقیق نیمه
آزمایشی با طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه گواه است.
شرکت کنندگان پژوهش، به صورت نمونه در دسترس
انتخاب و در دو گروه آزمایش و گواه قرار گرفتند. از هر دو
گروه بر اساس متغیر وابسته پیشآزمون به عمل آمد سپس
مداخله آزمایشی برروی گروه آزمایشی انجام شد، ولی برای
گروه گواه هیچ مداخلهای صورت نگرفت پس از 20 جلسه
مداخله بر روی گروه آزمایش، از هر دو گروه پس آزمون
گرفته شد.که پژوهشگر به بررسی تفاوت نمرات پیش آزمون
و پس آزمون گروه های آزمایشی و گواه در هر یک از کودکان
دارای اختلال نوشتن و خواندن پرداخت.
جامعه آماری پژوهش حاضر شامل تمامی دانش آموزان دختر
7-11 ساله شاغل به تحصیل )پایه های اول تا پنجم دبستان
93- ( درمدارس منطقه 14 شهر تهران در سال تحصیلی 94
است.
حجم نمونه این تحقیق شامل تعداد 30 نفر دانشآموز با
هوشبهر متوسط به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب و
در دو گروه 15 نفری آزمایش وگواه مورد پژوهش قرار
گرفتند. ابتدا غربالگری اولیه صورت گرفت. بدینترتیب که
Archive of SID
www
خواندن دارند احتمالا در نوشتن و دیکته هم مشکل دارند.
شمار دانشآموزانی که دچار مشکلات یادگیری هستند بین 4
تا 12 درصد گزارششده است )تبریزی، 1392 (. مشکلات
یادگیری می تواند نتایج زیانباری داشته باشد، محققان
دریافتهاند که ناتوانیهای یادگیری با میزان بالاتر ترک
تحصیل در دبیرستان، بیکاری و وابستگی بیشتر به دیگران،
خود پنداره پایین، مشکلات رفتاری، هیجانی، اجتماعی همراه
.) هستند )علیزاده زارعی، 1393
طبق تعاریف ناتوانی یادگیری، این کودکان در یک یا بیش از
یک فرایند روانشناختی پایه )ادراک، حرکت، زبانشناختی،
توجه و کارکردهای حافظه( که برای یادگیری در مدرسه
ضروری هستند، مشکل دارند. این کودکان در مقایسه با
کودکان بهنجار برای دریافت و گردآوری همزمان اطلاعات
رسیده از حواس مختلف از توانایی کمتری برخوردارند.در
بسیاری از این کودکان دشواری یادگیری یا به علت ناتوانی در
تحویل اطلاعات از یک مسیر به مسیر ادراکی دیگر است و یا
ناتوانی در یگانه سازی دو مسیر ادراکی است )منصور
نژاد، 1391 (. دانش آموزان دارای اختلال یادگیری با وجود
برخورداری از هوش طبیعی و همچنین با وجود دارا بودن
حواس بینایی و شنوایی سالم، توانایی لازم برای جریان
انداختن اطلاعات زبانی به ویژه خواندن و نوشتن را
1 Hallahan & Kafman
ندارد)والاس 19۸7 ، مترجم منشی طوسی، 137۸ (. این
کودکان قادر به فراگیری مطالب آموزشی و مفاهیم ویژه
یادگیری با استفاده از روش های متداول آموزشی نیستند و
همین امر باعث ارجاع به مراکز آموزشی و توان بخشی ناتوانی
های ویژه یادگیری می شود ) والاس و مک لافین )بی تا(
ترجمه طوسی، 137۸ (. کودکان دارای ختلال نوشتن در زمینه
های، دست خط ، هجی کردن،عمل نوشتن و و سازماندهی
مناسب و درست در نوشتن مشکل دارند )دوئل، 1995 (. در
نوشتن هماهنگی بین صوت و حرف ضروریست که این
هماهنگی بین واجها و و نوشته ها مهارتی است که در کودکان
دارای اختلال یادگیری خوب رشد نمی کند)دیکسون و
همکاران، 2002 (. امروزه روانپزشکان و اولیای تعلیم و تربیت
اتفاق نظر دارند که بهترین راه درمان مشکلات یادگیری،
آموزش کمکی میباشد. بنابراین استفاده از روشهایی مانند
آموزش چند حسی و تمرینات یکپارچگی حسی در برنامههای
درسی مدارس می تواند جایگاه خاصی پیدا کند. بنا بر
) نظریهای که هالاهان و کافمن 1 )به نقل از جوادیان، 13۸7
ارائه دادهاند، روشهای چند حسی متضمن تصحیح مشکلات
کودک با استفاده از ترکیب سیستمهای حسی کودک در
فرآیند آموزش است؛ و در این مورد فرض بر آن است که
کودک در صورتی که در تجارب یادگیری بیش از یک حس
را درگیر کند، بیشتر میآموزد.درونی کردن مفاهیم از طریق
ارائه آن ها به صورت های مختلف حسی )نظیر بینایی،
شنوایی، لامسه و جنبشی ( بهتر امکان پذیر است )لوردی
2004 ترجمه بیابانگرد و نائینیان، 13۸1 (. در روش چند ،
حسی فرنالد توازن و تعادل حس بینایی، شنوایی، لامسه
طراحی شده است. زیرا کودک تمام راه های حسیاش را برای
انجام فرایند یادگیری نیاز دارد و از طریق همکاری همه آنها
.) یادگیری تقویتشده و افزایش مییابد )رونقی، 1377
Archive of SID
www.SID.ir
اثربخشی تلفیق روش آموزش چند حسی و یکپارچگی حسی بر علایم اختلال خواندن و نوشتن دانش آموزان دوره ابتدایی
97 | 17 (، بهار 1395 ( ، فصلنامه توانمندسازی کودکان، سال 7، شماره 1
به پردازشی اطلاق میگردد که )SI( یکپارچگی حسی 1
اطلاعات آن از راه چشمها، گوشها، پوست، عضلات، مفاصل،
دهان، بینی و حس تعادل به مغز منتقل میشود. این پردازش
در سیستمهای حسی مختلف انجام میشود )هوروویتز و
.) روست، 2007 ترجمه باغداساریانس و کریمی، 1390
مسئله اصلی این پژوهش بررسی این فرضیه کلی است که:
تلفیق آموزش چند حسییی و تمرینات یکپارچگی حسییی بر
علائم اختلال خواندن و نوشیییتن دانش آموزان دوره ابتدایی
موثر است.
بنابراین در تلفیق دو روش تمرینات یکپارچگی حسی و
آموزش چند حسی هدف این بود که به طور یکپارچه چندین
حس درگیر فعالیت یادگیری شود و درنتیجه ثبت مؤثر در
حافظه کودک اتفاق بیفتد. و به کودکان با مشکلات یادگیری
خاص کمک شود تا به حداکثر کارایی در بکارگیری توانمندی
های خود برسند. همچنین با بکار گیری فنون خاص و با
تمرینات ساده بتوانند به دانش آموزان در معرض خطر کمک
نموده و از وارد شدن خسارت زیاد در زمینههای مالی، روانی
و سرمایههای انسانی جلوگیری کرد.
تورگسن و همکارانش ) 1994 ( پژوهشی برای کودکان دچار
اختلال یادگیری شدید ترتیب دادند، این مطالعه تاثیر انواع
روش های مداخله ای را در بهبود کودکان مقایسه نمود. یک
گروه از برنامه های مرسوم در کلاس عادی بهره مند بودند.
برای گروه دوم جایگزینی و جابجایی واجی بر روی متن
خواندنی آموزش داده می شد و در گروه سوم، آموزش مستقیم
آگاهی واجی با به کار گیری یک رویکرد چند حسی اجرا شد.
افرادی که با روش آموزش مستقیم واجی با رویکرد چند حسی
1 Sensory integration
2 Hoefer
3 Orton Gillingham
4 Williams
5 Nansy & Morfy
و نقش برجسته حروف و صداها آموزش دیده اند از گروهی
که آموزش جایگزینی واجی با تاکید بر کلمات در متن انجام
شده در رمزگذاری و رمزگشایی واژه ها عملکرد بهتری داشتند
و حتی توانایی تفکر انتزاعی آن ها بهبود بیشتری یافته بود.
2004 ( در پژوهشی تاثیر رویکرد چند حسی در بهبود ( هوفر 2
مشکلات خواندن دانشآموزان با نیازهای ویژه را بررسی
نمودهاست. در این تحقیق، دانشآموزان ۸ تا 10 ساله شرکت
کرده بودند که در یک دوره زمانی 6 هفتهای به طور انفرادی
با استفاده از رویکرد چند حسی اورتون گلینگهام 3 آموزش
دیدند نتایج نشان داد، استفاده از این روش باعث بهبود در
خواندن دانش آموزان مورد مطالعه شده است. سیستم
آموزشی گلینگهام بر توانایی تشخیص شنیداری و نیز بر
حواس حرکتی بساوایی تاکید دارد گرچه روش های آوایی در
ترکیب آن چه کودک می بیند، با ان چه می شنود به او کمک
می کند، اما از ادراک دیداری حداقل استفاده می شود.
2006 (در پژوهشی با عنوان تاثیر آموزشی چند ( ویلیامز 4
حسی بر مهارت های نوشتن کودکان نارساخوان مقطع
ابتدایی اجرای برنامه ترمیمی چند حسی را در پیشرفت
مهارت های خواندن و نوشتن آن ها موثر دانسته است.
1997 به نقل از منصور ( تحقیقی توسط نانسی و مورفی 5
نژاد، 1390 ( انجام شد در این پژوهش بررسی شده که آیا
رویکرد چند حسی میتواند باعث پیشرفت در املا شود؟ گرچه
یافتههای این تحقیق نشان از تایید روش چند حسی دارد اما
محقق پیشنهاد داد که برای کاملتر شدن پژوهش باید حجم
، نمونه افزایش یابد. هامفریز 6، رایت 7 ، مک دو گال ۸ و ورتس 9
1990 (. طی مطالعهای مداخلهای اثربخش در درمان (
یکپارچگی حسی را با درمان ادراکی–حرکتی و موارد بدون